Reizen Waterloo, België
In februari 1815 ontsnapte Napoleon van Elba, in Frankrijk schaarde zich een groeiend leger achter deze geliefde bevelhebber. De Franse koning vluchtte en de geallieerde coalitie wilde voor eens en voor altijd met de lastpost Napoleon afrekenen. De merendeel Britse, Pruisische en Nederlandse legers verenigden zich in de zuidelijke Nederlanden. Napoleon wachtte hun komst niet af en rukte pijlsnel op naar het noorden. Toch vond deze briljante strateeg daar op 18 juni 1815 definitief zijn Waterloo. Wij togen naar deze strak onder Brussel gelegen Belgische plaats om te kijken hoe heden en verleden er in elkaar overgaan!
De Slag bij Waterloo had 200 jaar geleden een grote impact op de politieke stroomlijnen binnen Europa. Een mooi uitgangspunt dus voor een stukje geschiedkundig proeven en toeren. De temperatuur laat zich op deze zaterdagochtend van z’n ijzige kant zien. Gelukkig biedt de FJR1300 Explorer opties die ik een warm hart toedraag. De zadelverwarming heeft drie niveaus, waarbij standje ‘well-done’ van de kroonjuwelen wordt gekozen. De verwarming in de teugels is tevens een zegen. De GPS geeft 138 km/uur aan, in combinatie met de vriendelijke correctie van het CJIB valt die snelheid als het goed is net buiten bereik van fanmail uit Leeuwarden. Antwerpen en Brussel zijn al snel gepasseerd, steden die 200 jaar terug nog behoorden tot het Vereniging Koninkrijk der Nederlanden. Ik benieuwd wat de oude opmarsroute en het slagveld prijsgeven. Mijn historische kennis hieromtrent is nooit veel verder gekomen dan een potje Stratego. En hoe zat het precies met de kleine grote strateeg die Europa op destijds z’n kop zette?
Tijdens en na de Franse revolutie werd door de omliggende grootmachten met argusogen naar de ontwikkelingen in Frankrijk gekeken. Het gezag van de Zonnekoning werd onder de guillotine definitief onthoofd en het land verkeerde in wanorde. Het volk had zich bloedig losgemaakt van de adelijke overheersing en eiste libertė, égalitė en fraternité (vrijheid, gelijkheid en broederschap). Maar opstand en burgeroorlog waren aan de orde van de dag. De revolutionairen wilden dat de revolutie zich voortzette over de grenzen, maar daar voelden de Europese monarchieën niets voor. Het revolutionaire gezag, dat in chaos regeerde, moest de kop worden ingedrukt. Er werden coalities gevormd en het agressieve Frankijk werd aangevallen. Napoleon Bonaparte maakte toen rap carrière in het leger en politiek. In 1799 greep hij naar de macht en verklaarde zich tot Keizer van Frankrijk. Onder Napoleons gezag walsten de Franse legers over vijanden heen als Oostenrijk (toen een enorm keizerrijk) en de Nederlanden. Op zee overheersten weliswaar de Engelsen, maar op het vasteland kregen ze maar moeizaam een poot aan de grond. Napoleon voorzag een glorieuze overwinning in het uitgestrekte Rusland en trok met bijna 700.000 man, het grootste leger ooit, in 1812 op naar Moskou. Onderweg werd zijn leger verder aangevuld met tienduizenden soldaten uit Polen. De winter en de sluwe oorlogsvoering van de Russen decimeerden echter ‘La Grande Armée’, dat bestond uit soldaten van diverse nationaliteiten. Na de aftocht kregen de overlevenden, aangevuld met verse troepen, ook nog eens flink klop van de andere vijanden, onder meer tijdens een gigantische slag bij Leipzig. Het leger van Napoleon zwalkte. De geallieerde coalitie veroverde Parijs in maart 1814. De oorlogen hadden jarenlang een zware tol geëist op de bevolking en de staatskas, Frankrijk was oorlogsmoe. Napoleon gaf zich eindelijk gewonnen en Europa haalde opgelucht adem. De overwinnaars stuurden Napoleon op enkele reis naar Elba, waar hij geacht werd zich koest te houden. Althans, dat hoopte men.
De FJR keert in het stille Franse grensdorpje Hestrud en daarmee is het startschot gelost van deze ontdekkingstocht. Precies hier marcheerden 200 jaar geleden de Franse troepen het Koninkrijk der Vereningde Nederlanden binnen. Mistflarden hangen over glooiende over de grotendeels lege landbouwakkers. De zon onderneemt een poging het wolkendek te kraken. Het is windstil en de landelijke geuren begeleiden de rit. De route naar het slagveld van Waterloo is 94 kilometer lang. Borden langs de weg geven aan dat je je op de Napoleon-route bevindt. Maar dat verveelt snel, we kiezen daarom voor de zijdelingse landweggetjes. Prettig rijden daar, vooral door de kleine hoogteverschillen. Sommige karakteristieke boerderijen lijken ooit te hebben gefigureerd in een doek van een oude meester. Van tegenliggers is er nauwelijks sprake. De snelheidsmeter toont maximaal zestig kilometer per uur. Agrariërs op hun trekker knikken minzaam als de Yamaha voorbij marcheert tussen akkers en slaperige dorpjes. Op de binnenplaats van het kasteel Fosteau nabij het dorpje Thuin mag de FJR uitrusten. Op 14 juni 1815, enkele dagen voor de Slag bij Waterloo, kwam Generaal Honoré Charles Reille hier namelijk voorbij met 24.300 man. Het kasteel heeft z’n waardigheid in de loop der eeuwen behouden. Slechts de motor verraadt dat er twee eeuwen voorbij zijn gegaan. Het monumentale kasteel dient als museum, waarbij je inzicht krijgt in de oude grandeur en geschiedenis. Sierlijke handgeschreven berichten, schilderijen en wapens pronken in gotische zalen. Relikwieën uit een tijd dat Napoleon nog dacht dat hij Europa weer in de tang kreeg.
In februari 1815 ontsloeg Napoleon zichzelf uit ballingschap en keerde terug naar Frankrijk.
De grootmachten Rusland, Groot-Brittannië, Oostenrijk, Pruisen en de nieuwe Franse koning schrokken hiervan. Oud-strijders sloten zich in rap tempo bij hun vertrouwde veldheer aan, met name omdat Frankrijk werd vernederd door de strenge voorwaarden van de coalitie. Dat gaf onvrede onder de bevolking en oud-strijders. De kersverse Franse Koning vluchtte naar Gent. Voor de zevende keer werd er door andere Europese mogendheden een coalitieleger gevormd, dat eens en voor altijd moest afrekenen met die krijgszuchtige dwerg. Dat nam echter tijd in beslag en Napoleon wist dat hij de vijand moest verslaan, voordat ze zich konden verenigen en de overmacht te groot zou worden. Hij haastte zich met zijn leger van 123.000 man over de grens van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. De Pruisen waren in aantocht met 60.000 man onder leiding van Blücher en het geallieerde Brits leger van 67.000 man stond onder leiding van de Britse hertog Wellington. Een derde van deze manschappen kwam uit de Nederlanden en stond onder leiding van Prins Willem, de latere koning Willem II. De hoge geallieerde officieren deden op 15 juni hun sociale plichtplegingen in het nabij gelegen Brussel en onderschatten de snelheid waarmee Napoleon oprukte. Vluchtende burgers en boeren hadden al gemeld dat de Fransen in aantocht waren. Op 16 juni troffen de Fransen bij Ligny de Pruissen, die zich na een felle slag als verliezer verenigd terugtrokken en direct aansluiting zochten bij het Britse leger. Op dezelfde dag stuitten de Fransen onder leiding van generaal Ney op de Brits-Nederlandse troepen bij Quatre-Bras. Er werd daar keihard gevochten en Wellington stuurde de reservetroepen. Maar toen ontving hij het bericht dat de Pruisen hun slag eerder die dag verloren hadden. Wellington trok zich met het Brits-geallieerde leger terug op een heuvelkam bij Braine-L’Alleud ten zuiden van Waterloo. Daar werd een enigszins verdekte verdedigingslinie opgesteld. Verschillende strategische hoeves werden zwaar versterkt en Wellington hoopte dat de Pruisen op tijd waren om hem te ondersteunen. Napoleon dacht dat de klus bijna geklaard was.
De zon neemt in kracht toe en breekt inmiddels flink door. De verkenning op de FJR wordt hierdoor aangenamer. In de verte bij het dorpje Braine-L’Alleud doemt een enorme groene piramide op. Op de laatste honderden meters hier naar toe wordt duidelijk dat dit het beroemde slagveld is. Monumenten, standbeelden, plakkaten en illustraties verwijzen naar de geschiedenis. Bovenop het 45 meter hoge monument staat een gietijzeren leeuw als symbool voor de strijd en de Nederlanden. Deze ‘Leeuwenheuvel’ is midden op het toenmalige slagveld opgeworpen, volgens de overlevering op de plek waar de Prins der Nederlanden gewond was geraakt. De Explorer wordt onder aan de Leeuwenheuvel geparkeerd en de benen gestrekt in het Mémorial 1815 museum. Eerst naar het 360 graden panorama waar een schilderij van 110 meter breed en 12 meter hoog het slagveld van toen toont. Het geeft een levendige impressie van de militaire inspanning en bloedige gevechten tussen tienduizenden soldaten. Vanaf de uitkijkpost zijn rondom bordjes met uitleg geplaatst en geluiden van het slagveld ondersteunen de beleving. Het megalomane schilderij stamt uit 1915 en was destijds de beste indruk die men van de oorlog kon krijgen.
De 262 treden van de Leeuwenheuvel bestijgen valt tegen, te wijten aan een zware rugzak en de fantastische conditie. Boven gekomen is het eerst uithijgen als een oud strijdros. Als de longen tot rust zijn gekomen kan er genoten worden van een eindeloos panorama. Nu zonder strijdgeluiden, maar onder een mengelmoes van de vele talen van de bezoekers. Een gids vertelt honderduit over het slagveld en iedereen luistert geïnteresseerd mee. Het schijnt dat de geallieerden destijds met grotere musketkogels schoten dan de Fransen. Dat had als voordeel dat ze de kleinere Franse kogels op het slagveld ook konden gebruiken bij gebrek aan munitie. Andersom ging dat dus niet. Slimme tactiek die mede de uitslag van de strijd bepaalde. Denkbeeldig wapengekletter, geschreeuw, kanonnengebulder en paardengehinnik waaien onzichtbaar over een beslissend slagveld.
De verslagen Pruisen waren onderweg naar Wellington en werden gezocht door 35.000 Fransen onder leiding van maarschalk Grouchy. Die wist niet dat de Pruisen onderweg waren naar Welllington, maar dacht dat ze naar het noordoosten vluchtten. Na een nacht van hevige regelval op 17 en 18 juni openden de Fransen om 11.30 uur de aanval op de geallieerde rechterflank. Zonder voorafgaande ondersteuning van artillerie richtten de Fransen zich op de hoeve van Hougoumont. De modderige ondergrond speelde ze parten in de aanval en ze leden grote verliezen. Jérome Bonaparte (de broer van) bleef tevergeefs troepen inzetten. De oorspronkelijke Brits-geallieerden hielden zonder reserves stand, zodat de andere verdedigingslinie niet verzwakte. Om 13.00 uur bombardeerde het Franse La Grande Batterie’ de heuvelkam waar de verdedigers op de grond waren gaan liggen. Het effect was gering, omdat de meeste kogels in de modder bleven steken. Slachtoffers door stuiterende kogels en uiteenspattende munitie werden bijna niet gemaakt. De linie van de verdedigers bleef intact. Toen zetten de Fransen een aanval in op de linkerflank. Die wist de Nederlandse brigade onder Bylandt enige tijd te weerstaan, om zich vervolgens voldoende terug te trekken. De Franse opmars kwam tot stilstand door de tegenaanval van de Britten en de Nederlanders. Maar de Fransen voerden hier de druk op en de verdediging leek te bezwijken. Waar bleven de Pruisen? Napoleon dacht om 14.00 uur dat de overwinning in zicht was. Toen liet Wellington de elite van de Britse cavalerie los op de verzwakte linker flank. De Fransen sloegen op de vlucht en de Britse cavalerie wilde tevergeefs doorstoten naar de vurende kanonnen. De Franse cavalerie greep in en sneed de geallieerde ruiters af die nog meer zware verliezen leden. Inmiddels waren er tienduizenden manschappen gesneuveld of gewond. Drie lichtere cavaleriebrigades werden door de geallieerden ingezet en ontzetten de Britse elite-cavalerie. De linie was weer hersteld en de Fransen hadden moeite zich te hergroeperen. Daarna keerde het geluk zich naar de geallieerden. Het Pruisische leger was in de verte in aantocht en Napoleon stuurde zijn één-na-laatste grote infanteriereserve daar op af.
Na een smakelijke maaltijd (gehaktballen van parelhoen!?) wordt het nieuwe museum Mémorial 1815 bezocht. Over de presentatie van alles wat met de slag te maken heeft, is hier goed nagedacht. De collectie is niet bijster groot maar met passende waardigheid geëtaleerd. Mooi verlichte uniformen, wapens en harnassen sieren de moderne vitrines. De hele presentatie maakt dat je zorgvuldig alles bekijkt. Hier wordt het nog eens fijntjes duidelijk dat Napoleon een groot strateeg was. Maar ook hoe belangrijk zijn laatste slag was en de gevolgen voor Europa. Als fotograaf ben ik sowieso geïnteresseerd in oude foto’s en verwacht uit 1815 geen beeldmateriaal. Dat klopt, al waren er in die tijd waarschijnlijk al wel snelle tekenaars of schetsers. Toch ben ik perplex bij het zien van foto’s van oud-strijders die in 1857 in hun uniform poseerden. De realiteit van de geportretteerde staart je als toeschouwer treffend aan. De menselijke inspanning van het slagveld is hiermee krachtig dichterbij gebracht.
Het is weer tijd voor gemotoriseerde beweging, op bezoek bij de hoeves waar zo hard gevochten werd. Twintig minuten later wordt het Wellingtonmuseum in Waterloo bezocht. In deze herberg had de opperbevelhebber zijn hoofdkwartier. De tentoongestelde voorwerpen en reconstructies geven de weelderige tijdsgeest van tweehonderd jaar geleden goed weer. Middels een koptelefoon legt een digitale tolk alles uitstekend uit. Grappig is de vermelding dat er op het aangeven van deserteurs (voornamelijk Nederlanders) een premie stond van 23 frank. Inmiddels buldert m’n maag om rantsoen. De FJR wordt aangespoord om hieraan toe te geven.
In het midden van de verdedigingslinie werd bij de hoeve La Haye Sainte al hard gevochten tussen de Fransen en de Hannoverse troepen. Napoleon besloot met de cavalerie in het midden aan te vallen, maar zijn maarschalk Ney maakte toen een cruciale fout. Hij dacht dat de geallieerden zich terug trokken, maar die deden slechts honderd passen terug om buiten bereik van de Franse artillerie te blijven. Ney ging met de cavalerie in de aanval zonder rugdekking van infanterie of artillerie. Vijfduizend Franse cavaleristen bestormden de linie, maar leden zware verliezen. De hoeve werd wel ingenomen, maar tegen een hoge prijs. De Franse cavalerie chargeerde daarna nog drie keer. De Britse infanterie hield goed stand met hun formaties van holle vierkanten. De beschietingen van de Fransen bleven uit, waardoor hun cavaleristen tevergeefs streden tegen de Britse formaties. Napoleon zette alles op alles om in het midden door te breken. De Fransen schoten nu met succes op de formaties van holle vierkanten. De hoeve La Haye Sainte, die voor de heuvelrug lag, viel in Franse handen. Inmiddels werden de Fransen op de geallieerde linkerflank aangevallen door de Pruisen. Napoleon stuurde steeds meer reservetroepen op de Pruisen af, waardoor hun aanval werd afgeslagen. De Prins van Oranje voerde in het middenfront tevergeefs nog een tegenaanval uit. Het middenfront wankelde. Geallieerden vluchtten van het slagveld, maar de Franse opmars stagneerde door hun eigen verliezen. Inmiddels werden de Fransen in de geallieerde linkerflank onder de Pruisische laars gestampt. Napoleon zette toen als laatste troef zijn Keizerlijke Garde in. Hij maakte de fout door aan te vallen op een goed verdedigd gedeelte van het middenfront. De verliezen aan beide zijde waren enorm. Er ontstond zelfs een gat in de linie en de Prins van Oranje raakte gewond, maar de derde Nederlandse divisie greep adequaat in. Zij vulden het gat en richtten onder andere met hun rijdende artillerie een slachting aan. De Fransen sloegen over het hele front op de vlucht en stuitten op de terugweg op de Pruisen. En die maakten geen gevangenen. Napoleon vluchtte en zijn Oude Garde beschermde hem op de terugtocht met succes tegen geallieerde aanvallen. Maar de strijd was gestreden.
Op schotsafstand van de Leeuwenheuvel breng ik nog een bezoek aan de oude hoeve Mont-Saint-Jean, die als Brits veldhospitaal diende tijdens de slag van 1815. Al moet ik toegeven dat de bierbrouwerij die het tegenwoordig herbergt me nu meer aanspreekt. Even zitten, even bezinnen, even genieten. De bezienswaardigheden en de militaire geschiedenis over het slagveld zijn een ware zege(n). Vooral in de wetenschap dat de strijd werd beslist op het gebied van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Dat brengt het slagveld indirect toch dichter bij huis. Grens of taal vormen sowieso geen barrière om deze fijne trip met het gewonnen historisch besef af te sluiten.
Napoleon deed troonsafstand en probeerde tevergeefs naar Amerika te vluchten. Hij vroeg daarna politiek asiel aan bij de Britten, omdat hij deze als zijn meest edelmoedige tegenstanders zag. De voormalige vijand ging akkoord en spaarde Napoleon. Hij werd verbannen naar het verre Britse eiland Sint-Helena en schreef daar zijn memoires. Oud-strijders die gevlucht waren naar Texas voorzagen zelfs in een plan om hun geliefde leider te bevrijden. Maar Napoleon’s gezondheid ging snel achteruit en hij stierf op 5 mei 1821. Ver van zijn geliefde Frankrijk, trouwe manschappen en roemruchte slagvelden.
Met dank aan: Toerisme België voor Wallonië en Brussel
