In het spoor van de bevrijding
De oorlog duurde in ons land nog acht maanden nadat de eerste geallieerde soldaat in september 1944 voet op Nederlandse bodem zette. De megalomane geallieerde operatie ‘Market Garden’ verliep aanvankelijk succesvol. Er werd om iedere meter keihard gevochten. Confrontaties met de nazi’s wisselden voortdurend af met warme onthalen van uitzinnige bewoners. Maar de vijand hield onverwacht stevig stand, met uiteindelijk een verwoest Arnhem als symbool voor militaire overmoed. De tegenslag was zuur en Oranje Bitter smaakte pas vanaf 5 mei 1945 eindelijk mierzoet. In het 75e bevrijdingsjaar rijden we met toepasselijk geschut in de tanksporen van strijdende helden. Ons bezinnend over de weelde van vrede waar er hier zo veel voor sneuvelden.
Met de Operatie ‘Market Garden’ willen de geallieerden de Duitse achilleshiel aan het Westfront raken. De aanval bestaat uit twee delen. Met de grootste luchtlandingsoperatie (‘Market’) moet de vijand bij Arnhem, Eindhoven en Nijmegen compleet verrast worden. Geallieerde grondtroepen (‘Garden’) rukken tegelijkertijd via Limburg en Brabant op naar het noorden. De focus daarbij ligt op strategisch belangrijke bruggenhoofden en routes die veroverd moeten zien te worden. Als dit lukt kunnen de geallieerden de zwaar versterkte Siegfriedlinie (‘Westwall’ in het Duits) omzeilen en zo doorstoten naar het belangrijke industriële Ruhrgebied. Als dat lukt, zal de moegestreden vijand als vanzelf met de handen omhoog door de knieën zakken. Het einde van de oorlog is dan al met kerst. Althans, zo staat het op papier. De uitwerking blijkt anders. Op 12 september 1944 steken de eerste Amerikaanse troepen de Limburgse grens over. Het gehucht Mesch heeft de eer als eerste bevrijd te zijn. De operatie verloopt succesvol.
Vanuit het zuiden worden de Duitsers verder teruggedrongen. Bij Arnhem vechten ondertussen duizenden luchtlandingstroepen als leeuwen in de hoop dat de zuidelijke troepen zich snel bij hen voegen. Burgers vernemen via de radio dat de bevrijding op komst is en zijn door het dolle heen. Tevergeefs, want de vijand herstelt zich snel en slaat onverwacht hard terug. Er vallen tienduizenden slachtoffers onder de Amerikaanse, Canadese, Engelse en Poolse troepen. Amper twee weken later is de aanval definitief gepareerd. Er is een tweede aanval nodig. Die start in november als de geallieerden tijdens een andere operatie in Zeeland landen. Hiermee breken ze, na Operatie Overlord in Normandië, voor de tweede keer door de Atlantikwall en wordt onder meer de belangrijke vaarroute naar Antwerpen succesvol veiliggesteld. Beide zijdes likken daarna de wonden achter verschoven frontlinies. De rest van Nederland wacht nog een straffe hongerwinter, bezettingsterreur en onzekerheid. Pas in het vroege voorjaar van 1945 breken de geallieerde troepen door en bevrijden ze al vechtend dorp na dorp en stad na stad. Begin mei viert Nederland de definitieve capitulatie van nazi-Duitsland. Ons gemolesteerde kikkerlandje kleurt weer oranje. De Harley Street Glide Special en Royal Enfield Interceptor laveren door het landelijke Limburg. Twee motoren die met hun merkhistorie passen binnen de tijdgeest van de oorlogsjaren. Vanwege het hoge stuur van de Harley moet deze met gestrekte armen vastgehouden worden. Door de apehanger lijkt het alsof de bestuurder het geschut in een bommenwerper vasthoudt. De heerlijke authentieke roffel van deze motor versterkt die beleving. Een versmelting van de dappere karakters van mens en machine. De wendbare Interceptor voelt zich net als de Street Glide Special thuis op de secundaire wegen van deze bourgondische uithoek. De hippe kleuren van beide machines zijn toepasselijk voor het collectieve ‘Oranje’-gevoel. Een gevoel dat bijna vijf jaar lang hardhandig werd onderdrukt. De lieflijkheid van het landschap is een regelrechte paradox met de harde strijd die in Limburg werd gevoerd. Bij Mesch hebben we de bevrijdingsroute als startpunt in onze vizieren. De Nederlands-Belgische grenspalen lijken op afstand enigszins intimiderend. Als enorme granaatpunten die systematisch in het landschap zijn geplant. Een half uurtje later parkeren we beide motoren bij de Amerikaanse begraafplaats Margraten aan de N278. Tot maart 1946 werden hier duizenden Amerikaanse, Duitse en Russische soldaten begraven.
Langs de oostgrens rijdend pruttelen we via provinciale wegen naar het noorden. Door een gebied waar in september 1944 de strijd in eerste instantie met succes verliep. Door zijn tijdloze verschijning krijgt de nu van Indiase makelij zijnde Royal Enfield eervolle aandacht tijdens tankbeurten. Een duimpje van medeweggebruikers beantwoorden we grijnzend met het karakteristieke ‘V(ictory)’-teken. Net zoals Winston Churchill dat in de oorlogsjaren deed. Via een bosrijke omgeving arriveren we in Overloon. Eind september en begin oktober 1944 vielen de geallieerden hier aan als afleidingsmanoeuvre. De bedoeling was om de vijand bij Venlo weg te lokken en daar een doorbraak te forceren. Iets wat een maand eerder bij Arnhem en Nijmegen nog mislukte. Hoewel de Amerikanen in anderhalf uur 25.000 granaten afschoten op de Duitse verdediging bij Overloon, hielden ze hardnekkig stand. Halverwege oktober bleek de strijd toch te veel, en zag de bezetter zich genoodzaakt zich terug te trekken. De felle strijd ging ten koste van veel slachtoffers aan beide zijden.
Toen de strijd gestreden was, bleef veel oorlogsmateriaal op het slagveld achter. Een bewoner uit Overloon stelde voor om met dit materiaal de bloedige strijd te herdenken. Dit initiatief is uiteindelijk uitgegroeid tot een zeer indrukwekkend museum dat wij ook een bezoekje brengen. In de loop der jaren is de collectie steeds verder aangevuld met wapentuig van de strijdende partijen. Een paar uur later starten we onze motoren weer. Met een mengeling van historisch besef en bevrijdend motorplezier walsen we verder noordwaarts. en een piepklein stukje N324. Dan steken we via de John Thompson-brug de Maas over. Het zuidelijke deel van deze brug (‘Bridge number 11’ voor de geallieerden) tussen Grave en Nederasselt werd tijdens operatie Market Garden door 16 Amerikaanse paratroepers veroverd. Dezelfde dag namen Amerikaanse troepen vanuit Nederasselt de noordzijde met succes voor hun rekening. Hierdoor was een ò zo belangrijke overgang voor de beoogde opmars veiliggesteld. De brug uit 1929 heeft zijn authentieke tijdgeest niet verloren. Mede vanwege het roestige staal. Al ademen zijn kleuren van Brabants rood naar Gelders groen bovenin de constructie een vredelievend karakter.
Omdat er sinds de oorlog hier niet veel veranderd is kan men zich de gevechtssituaties van toen goed voorstellen. Ons offensief gaat verder richting Arnhem. Maar eerst passeren we de Waalbrug ten noorden van Nijmegen. Deze stad en brug (samen met de Spoorbrug) werden door de geallieerden met succes bevrijd. Ook hier werd hard om gevochten met als gevolg dat Nijmegen aan de frontlinie kwam te liggen en er ook hier veel doden te betreuren waren. Bij het vallen van de avond gooien we de ankers uit aan de Nieuwe Kadeoever van de Neder-Rijn in Arnhem. Schuin boven ons torent de John Frostbrug. Hét symbool van de grotendeels verloren Operatie Market Garden. Toch maakt deze replica een fascinerende indruk en doet niet onder voor zijn roemruchte voorganger. De originele brug werd, nadat de Duitsers hem weer heroverd hadden, vernietigd door Engelse Spitfires. De geallieerden wilden hiermee voorkomen dat de vijand de reeds bevrijde Betuwe weer innam. Arnhem werd na Market Garden op Duits bevel ontruimd en moest tot het volgende jaar wachten op haar bevrijding.
Op de valreep bezoeken we het fraaie Airborne Museum Hartenberg in Oosterbeek. Ook dit museum heeft een memorabele collectie die herinnert aan de keiharde strijd in de kop van de operatie. Duizenden Engelse en Poolse para’s kwamen vlakbij uit de lucht vallen, waarbij velen kansloos geëlimineerd werden door vijandelijk spervuur. In het lommerrijke dorpje Oosterbeek vormden de geallieerden een perimeter, nadat ze zich noodgedwongen terug hadden getrokken. De overgave kwam na een verbeten doch hopeloze strijd. De bevrijding van Arnhem, de laatste cruciale brug veiligstellen en aansluiting vinden bij de zuidelijke troepen, was volledig mislukt. Een bezorgde Engelse officier had voor de operatie reeds aangegeven dat het ‘een brug te ver’ was. De Interceptor en de Street Glide Special maken kwartier bij etablissementen waar ooit de kogelregens in de muren sloegen. Onze magen rommelen inmiddels stevig. Wij voorzien hier een succesvolle aansluiting. Maar dan aan tafel.
In alle vroegte staan we de volgende ochtend bij Hotel de Wereld in Wageningen. We weten niet beter dan dat de Duitsers hier capituleerden en voor de vrede tekenden. Echter, op 4 mei 1944 gaf de vijand zich op de Lüneburger Heide in Noordoost-Duitsland onvoorwaardelijk over. Deze capitulatie werd daar om 18.30 uur getekend en trad de volgende ochtend op 5 mei om 8.00 uur in werking. Daarmee was de oorlog in Nederland, Noordwest-Duitsland, Sleeswijk-Holstein en Denemarken voorbij. (Dáárom vieren we op deze datum Bevrijdingsdag.) De hieruit voortkomende overgavebevelen en militair-technische documenten werden op 5 mei in Hotel de Wereld om 11.00 uur aan de Duitsers voorgelegd. Die gingen akkoord. Ze tekenden deze bevelen en wat afhandelingsdocumenten met gründliche stiptheid om 16.30 uur in het Wageningse hotel. Onder het toeziend oog van Prins Bernhard werd zo een mythe gecreëerd. De capitulatie, laat staan een vredesverdrag, is immers nooit in Nederland ondertekend. Afgetankt met een hoog waarheidsgehalte koersen we knarsetandend naar het Gelderse Otterlo. Rijdend over de N310 prikkelt zoete dennengeur onze nasale zintuigen. Waarschuwingsborden voor overstekende zwijnen manen de rechterpols tot behoedzaamheid. Op de Veluwe wilden de Canadezen de vijand insluiten, maar die deed met 800 man in de vroege ochtend van 17 april 1945 een felle tegenaanval. Daardoor werd er hevig gevochten in het dorpje Otterlo dat nota bene de dag ervoor was bevrijd. Vier Canadezen wisten aan de strijd te ontsnappen en troffen bij toeval een Britse tankdivisie in Nationaal Park De Hoge Veluwe. Die schoot hun kameraden te hulp – en de vijand aan puin. Via het merendeel agrarische landschap en de bossen aan de Kallenbroekerweg arriveren we in Achterveld. Eind april 1945 lag dit dorpje op de frontlinie. In de voormalige St.-Josephschool (tegenwoordig ‘De Moespot’) werd op 30 april met de vijand overeengekomen dat intensieve voedseldroppings toegestaan werden. Als tegenprestatie beloofden de geallieerden de nog altijd bezette en hongerende Randstad niet aan te vallen. Dat zou immers vooral ten koste gaan van de burgerbevolking. Inmiddels goed vertrouwd met beide motoren voert onze opmars naar Hoevelaken. Bij het Walter Strang-monument vlak bij het dorpscentrum leren we over de Canadese soldaat die hier sneuvelde. Het illustreert de kwetsbaarheid van alle soldaten die als individu voor de bevrijding stierven.
Vanaf Hoevelaken liggen er heel wat kilometers voor onze wielen richting het hoge noorden. Enkele uren later, na een lekkere landelijke rit, nemen we de afslag naar Kamp Westerbork. Ons motorplezier ebt in luttele seconden weg tot onder de teennagels. Wetende dat dit het doorvoerkamp was naar gruwelijke eindbestemmingen. Iedere motorroffel is er een te veel op deze trieste plek. We stappen af en zeggen amper wat tegen elkaar. Middels de expositie in het herinneringscentrum komen we te weten dat het kamp op 12 april 1945 werd bevrijd. De 850 bewoners (uit 13 verschillende landen) konden hun geluk niet op toen de Canadezen zonder slag of stoot het kamp binnenreden. De Duitsers waren de dag ervoor al met hun politieke gevangenen gevlucht. De Canadezen trokken vervolgens verder naar het noorden. Als we weer op de motoren stappen voelen we ons mistroostig. De met oude bomen omzoomde slingerwegen in het rustieke Drenthe zorgen gelukkig al snel voor weer wat kleur op onze bleke koppen. In de oude straatjes van de energieke stad Groningen is het moeilijk voor te stellen wat zich hier 75 jaar geleden afspeelde. Wat maar weinigen weten is dat er in de stad Groningen van 13 tot 16 april eveneens flink gevochten is. Voor de Canadezen was het zelfs een van de zwaarste stadsgevechten tijdens de bevrijding. De stad Groningen lag al vanaf september 1944 in een strategisch opgezette Duitse verdedigingslinie. De Duitsers wilden deze linie zo lang mogelijk in stand houden om terugtrekkende troepen een veiligere aftocht naar Duitsland te bieden. Om een massale aftocht van Duitse soldaten te voorkomen, werd de stad vanaf de oostzijde met tientallen Shermantanks beschoten. Vervolgens werd er van straat tot straat gevochten, waarna de vijand zich uiteindelijk na onderhandelingen gewonnen gaf. En hoewel het centrum grotendeels in puin lag, hing op 16 april de Nederlandse vlag weer uit de Martinitoren.
Op 2 mei 1945 is de provincie Groningen na de laatste felle gevechten bij Weiwerd en Farsum bevrijd. Na de bekendmaking van de capitulatie volgden er rare dagen voor sommige plaatsen in Nederland. Het Gelderse plaatsje Veenendaal werd bijvoorbeeld pas op 10 mei bevrijd. Terwijl ons land vanaf die dag collectief feest vierde, duurde de strijd op bijvoorbeeld Texel nog wat langer. Daar kon na een strijd met veel slachtoffers uiteindelijk pas op 20 mei de vlag uitgehangen worden toen de Canadezen er voet aan land zetten. Met die wetenschap sijpelt een mengeling van euforie en pijnlijk besef ons door de aderen. De trip langs de zwaarbevochten frontlinies in Oost-Nederland zit er op. Wat we uit deze periode zagen betrof ontstellend veel leed maar ook naoorlogse vreugde. Er zijn in ons land duizenden uithoeken, dorpen, steden en regio’s waar de historie van vijf jaar oorlog nog altijd terug is te vinden. Getuigenissen in de vorm van honderdduizenden treffende foto’s, verdrietige brieven, getuigenissen, uitgebreide wapenverzamelingen, indrukwekkende of juist bescheiden monumenten, authentieke filmbeelden, militaire begraafplaatsen en informatieve musea. Voor, door en van jong en oud. Er is tegenwoordig zelfs weer sprake van een toenemende belangstelling voor de oorlog nu de oud-strijders uitsterven. Het is eigenlijk allemaal te veel om op te noemen. Maar ook na 75 jaar mogen we nooit vergeten dat we hierdoor nu in vrijheid leven.
